آل عجلانآل عِجلان، خاندانی از اشراف حسنی حاکم بر مکه بودند که از سال ۷۰۷ تا ۸۲۹ هجری قمری بر مکه حکومت کردند. آل عجلان منسوب به عجلان بن رمیثة بن أبی‌نمیّ بودند که در سال ۷۴۶ق. پس از پدرش رمیثه حکومت مکه را به‌دست گرفت و بعد از آن فرزندانش یکی پس از دیگری حاکم مکه شدند. ۱ - نسبآل عِجلان از نسل عجلان بن رُمَیْثَة بن ابی نُمَیّ بن ابی سعد هستند که نسبشان از طریق ابونُمَی اول محمد بن حسن بن علی، به امام حسن مجتبی (علیه‌السّلام) می‌رسد. ۲ - حکومت بر مکهآل عِجلان از سال ۷۰۷ تا ۸۲۹ هجری قمری بر مکه حکومت کردند: ۲.۱ - عجلانعجلان ملقب به عزالدین [۲]
دحلان، احمد بن زینی، خلاصة الکلام، ص۳۱.
از اشراف مکه با حمایت حاکم یمن در سال۷۴۶ق. پس از پدرش رمیثه حکومت مکه را به‌دست گرفت. وی که به عدالت و انصاف شهرت داشت، توانست با تدبیر و سیاست، حکومتش را در رقابت با برادران خود و دخالت قدرت‌های ممالیک مصر [۳]
غازی، عبدالله بن محمد، افادة الانام، ج۳، ص۱۹۹.
و حاکمان یمن [۴]
طبری، محمد بن علی، تاریخ مکه، ج۱، ص۱۵۶-۱۵۸.
نزدیک به ۳۰ سال حفظ کند.۲.۲ - احمد بن عجلانبا مرگ عجلان در سال ۷۷۷ق. فرزندان او احمد، علی، محمد، کُبَیش و حسن مدعی حکومت مکه بودند. در این میان، احمد که در زمان حکومت پدرش با او در حکمرانی شریک و مورد حمایتش بود، به‌قدرت رسید و سلطان مملوکی مصر نیز تاییدش نمود. احمد نیز همانند پدرش سیاست‌مدار بود و با مردم به عدالت و مدارا رفتار می‌کرد. [۶]
فاسی، محمد بن احمد، شفاء الغرام، ج۲، ص۲۰۶-۲۰۷.
[۷]
دحلان، احمد بن زینی، خلاصة الکلام، ص۳۳.
برخی از شجاعت او یاد کرده‌اند. [۸]
دحلان، احمد بن زینی، خلاصة الکلام، ص۳۳.
احمد با ممالیک مصر روابطی نیکو داشت. از رخدادهای زمان وی کشته شدن حدود ۳۴ نفر از حج‌گزاران در موسم حج به سبب ازدحام بود. [۹]
دحلان، احمد بن زینی، خلاصة الکلام، ص۳۴.
دستگیری شماری از اشراف، از جمله عِنان بن مُغامِس، از امیران مکه و در غُل و زنجیر‌کردن آن‌ها، از دیگر حوادث روزگار وی بود. [۱۱]
دحلان، احمد بن زینی، خلاصة الکلام، ص۳۴.
۲.۳ - محمد بن احمدپس از مرگ احمد در سال ۷۸۸ق. فرزندش محمد، امیر مکه شد و عمویش کُبیش که وصی و سرپرست او بود، بر همه کارها نظارت یافت. محمد بن احمد در موسم حج همان سال با برخورد شیئی آتشین درگذشت. برخی، باطنیان (اسماعیلیان) عنان بن مغامس را عامل ترور وی دانسته‌اند. [۱۲]
جزیری، عبدالقادر، درر الفرائد، ج۱، ص۴۲۰.
بعضی نیز مرگ او را به سلطان ممالیک منتسب کرده‌اند که از قدرت یافتن وی نگران بود.۳ - حکومت عنان بن مغامسدر پی آن، عِنان که به نقلی در قتل محمد نقش داشت، حکمرانی مکه را در دست گرفت؛ اما فرزندان عجلان به رهبری کبیش پس از شورش در جده و تصرف آن، وارد مکه شدند. در این میان، ممالیک چَرکَسی مصر سیاست خود را در حمایت از عنان تغییر دادند و فرمان حکمرانی علی بن عجلان را صادر کردند. اما عنان و نیروهایش با آن‌ها درگیر شدند و پس از کشتن کبیش و شماری از یارانش، صلحنامه‌ای تنظیم کرده، حکومت مکه را در دست گرفتند. از آن پس، آل عجلان به وادی فاطمه، از مناطق مرالظهران در ۲۲ کیلومتری شمال مکه، منسوب به فاطمه همسر برکات [۱۴]
محمد حسن شراب، محمد، المعالم الاثیره، ص۲۵۰.
کوچیدند.۴ - انتقال دوباره حکومت به آلعجلاندر سال ۷۸۹ق. علی بن عجلان با استفاده از غیبت عنان، حکومت مکه را در دست گرفت. عنان برای تغییر نظر سلطان مصر که مشارکت آل عجلان با آل رمیثه را در حکمرانی مکه می‌خواست، به مصر رفته بود. هنگام بازگشت عنان از مصر، آل عجلان او را در نبردی شکست دادند و بدین‌گونه بار دیگر حکومت مکه به خاندان عجلان منتقل شد. اما سال بعد به فرمان حاکم مصر، حکومت مشترک مکه به عنان و علی رسید. این اشتراک زمینه بروز ناآرامی و کشمکش میان دو رقیب را فراهم کرد. در این میان، آل عجلان تلاش کردند تا با ترور عنان در طواف کعبه، حکومت را به‌تنهایی در دست گیرند؛ اما ناکامی آنان در این نقشه موجب فرار عنان از مکه شد. این درگیری‌ها که بیش از پیش حجاز را ناامن ساخت، حاکم مصر را بر آن داشت تا با احضار علی و عنان به مصر، عنان را زندانی و حکومت مکه را به علی واگذارد. [۱۵]
ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی، انباء الغمر، ج۱، ص۲۸۶.
[۱۶]
سخاوی، محمد بن عبدالرحمن، الضوء اللامع، ج۳، ص۲۳۰.
علی بن عجلان که با اشراف رفتاری خشن داشت، در پی هرج و مرج داخلی مکه به سال ۷۹۸ق. کشته شد و جانشین او محمد بن عجلان نیز نتوانست امنیت را برقرار کند. افزایش دامنه ناامنی در مکه و مسیرهای حج باعث شد تا حسن بن عجلان (۷۷۵-۸۲۹ق.) که زندانی ممالیک بود، به‌عنوان امیر مکه منصوب شود. او در ۲۴ ربیع الاول ۷۹۸ق. بدون درگیری بر مکه چیره شد و با درایت، راه‌ها را امن و اوضاع را آرام کرد و به تقاص خون برادرش، ۴۰ تن از مخالفان را کشت. در دوره او حوادث، فتنه‌ها و درگیری‌های گوناگون رخ داد؛ مانند آتش‌سوزی مسجدالحرام در ۸۰۳ق.، اعزام سپاه ناصر برقوق سلطان مملوکی، خودداری حاکم یمن در ۸۱۲ق. از ارسال خوراک به مکه و وقوع قحطی به سال ۸۱۵ق. در سراسر مکه. [۱۹]
عصامی، عبدالملک بن حسین، سمط النجوم، ج۴، ص۲۵۷.
حسن توانست با درایت خود بر اوضاع مسلط گردد و به تثبیت قدرت سیاسی خاندان عجلان در مکه کمک کند. [۲۰]
دحلان، احمد بن زینی، خلاصة الکلام، ص۳۷-۳۸.
شریف حسن پس از آرامش اوضاع تا ۸۱۸ق. همراه دو فرزندش، برکات و احمد، بر مکه حکومت کرد.در این میان، رمیثة بن محمد با فرمان حکمرانی مکه از مصر آمد و حسن بن عجلان را برکنار کرد. چندی بعد، در سال ۸۱۹ق. حسن با فرمان حکمرانی و سپاهی جنگی به مکه هجوم آورد و رمیثه را شکست داد. در ۸۱۹ق. برکات فرزند حسن برای جلب پشتیبانی مصر نزد سلطان آن سرزمین رفت و مراتب ارادت شریف حسن را به او ابلاغ کرد. [۲۱]
عصامی، عبدالملک بن حسین، سمط النجوم، ج۴، ص۲۵۷.
در ۸۲۴ق. ملک مظفر حاکم یمن در نامه‌ای حکومت شریف حسن و مشارکتش با برکات را تایید کرد و برای آن دو خلعت سلطانی فرستاد. شریف حسن تا ۸۲۷ق. که سلطان بَرسبای، حاکم ممالیک، حکمرانی مکه را به علی بن عنان تفویض کرد، حاکم مکه بود. چندی بعد هم نظر سلطان تغییر یافت و حسن حکمران مکه شد. حسن بن عجلان در سال ۸۲۸ق. برای دیدار سلطان برسبای به مصر رفت و در همان‌جا درگذشت.درباره شخصیت و سخاوت شریف حسن و دامنه قدرت و کیاست او سخنان بسیار گفته‌اند و شاعران زمانه‌اش او را بسیار ستوده‌اند. [۲۴]
عصامی، عبدالملک بن حسین، سمط النجوم، ج۴، ص۲۶۰-۲۶۳.
از کارهای او، ساختن یک رباط (کاروان‌سرا، نیز محلی برای عبادت [۲۵]
مقریزی، احمد بن علی، المواعظ و الاعتبار، ج۴، ص۳۰۲.
ویژه زنان و رباطی ویژه مردان در مکه بود. [۲۶]
طبری، محمد بن علی، تاریخ مکه، ج۱، ص۱۷۷-۱۷۹.
)۵ - حکومت برکات بن حسنپس از وی فرزندش برکات (م،۸۵۹ق.) در سال ۸۲۹ق. به حکمرانی مکه منصوب شد. البته وی در سال ۸۱۰ق. نیز همراه پدرش حکمرانی مشترک مکه را عهده‌دار بود. حکمرانی وی تا سال ۸۴۵ ادامه داشت؛ اما پس از آن چند بار عزل و نصب شد تا این‌که آخرین بار در سال ۸۵۱ق. به حکمرانی مکه منصوب شد. در آن سال، سلطان چقمق وی را به مصر فراخواند و او را بسیار گرامی داشت. وی سپس به مکه بازگشت و تا پایان عمر به سال ۸۵۹ق. امیر مکه بود. برکات بن حسن فردی فاضل بود و شعر نیز می‌سرود. او را عادل، مدیر، شجاع، و دارای حشمت و وقار خوانده‌اند. [۲۸]
دحلان، احمد بن زینی، خلاصة الکلام، ص۴۰-۴۳.
نسل او به آل برکات مشهورند که شماری از آنان از امیران مکه بودند.۶ - فهرست منابع(۱) الاعلام: الزرکلی (م،۱۳۹۶ق.) ، بیروت، دار العلم للملایین، ۱۹۹۷م؛ (۲) افادة الانام: عبدالله بن محمد الغازی (م. ۱۳۶۵ق.) ، به کوشش ابن دهیش، مکه، مکتبة الاسدی، ۱۴۳۰ق؛ (۳) انباء الغمر بانباء العمر فی التاریخ: ابن حجر العسقلانی (م. ۸۵۲ق.) ، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۰۶ق؛ (۴) تاریخ مکه (اتحاف فضلاء الزمن): محمد بن علی الطبری (م. ۱۱۷۳ق.) ، به کوشش محسن محمد، قاهره، دار الکتاب الجامعی؛ (۵) خلاصة الکلام فی بیان امراء البلد الحرام: احمد بن زینی دحلان (م. ۱۳۰۴ق.) ، مصر، المطبعة الخیریه، ۱۳۰۵ق؛ (۶) الدرر الفرائد: عبدالقادر الجزیری (م. ۹۷۷ق.) ، به کوشش محمد حسن اسماعیلی، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۲۲ق؛ (۷) سمط النجوم العوالی: عبدالملک بن حسین العصامی (م. ۱۱۱۱ق.) ، قاهره، المکتبة السلفیة؛ (۸) شذرات الذهب: عبدالحی بن العماد الحنبلی (م. ۱۰۸۹ق.) ، به کوشش الارنؤوط، بیروت، دار ابن کثیر، ۱۴۰۶ق؛ (۹) شفاء الغرام: محمد الفاسی (م. ۸۳۲ق.) ، بیروت، دار الکتب العلمیه؛ (۱۰) الضوء اللامع: شمس الدین السخاوی (م. ۹۰۲ق.) ، قاهره، دار الکتاب الاسلامی؛ (۱۱) العقد الثمین: محمد بن احمد الفاسی (م. ۸۳۲ق)، بیروت، الرساله، ۱۴۰۳ق؛ (۱۲) عمدة الطالب: ابن عنبة (م. ۸۲۸ق.) ، به کوشش محمد حسن، نجف، المکتبة الحیدریه، ۱۳۸۰ق؛ (۱۳) المعالم الاثیره: محمد محمد حسن شراب، بیروت، دار القلم، ۱۴۱۱ق؛ (۱۴) المواعظ و الاعتبار: المقریزی (م. ۸۴۵ق.) ، به کوشش خلیل المنصور، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۸ق. ۷ - پانویس
۸ - منبعدانشنامه حج و حرمین شریفین، برگرفته از مقاله «آل عجلان»، تاریخ بازیابی ۱۴۰۰/۱/۲۸. رده‌های این صفحه : اشراف حسنی | اشراف مکه | اعقاب امام مجتبی | امیران مکه | خاندان های عرب | سادات حسنی
|